Het is gebeurd. Gister heb ik The Box gezien, de derde film van Richard Kelly, de boy wonder die in 2001 de cultklassieker Donnie Darko maakte. Niet alleen een wereldwijd bejubeld meesterwerkje, ook mijn persoonlijke filmfavoriet tot nu toe. Na de flop en immense tegenvaller Southland Tales uit 2006, kwam in 2009 dan eindelijk The Box uit. En deze had alles mee om weer net zo intrigerend te zijn als Donnie. Je begrijpt dat ik dan ook een tikkie nerveus was toen de film aanving.

Een film van Richard Kelly is nooit zomaar een film. Ze zijn gelaagd en intelligent en zetten je aan het denken. Zo ook The Box. De film is gebaseerd op het 6 pagina’s tellende verhaal Button, Button van Richard Matheson, die in 1986 reeds werd verfilmd voor televisie als episode van de Twilight Zone reeks. Bij de meeste mensen gaat er dan wel een belletje rinkelen. De plot verhaalt over een stel, Norma en Arthur, in financiële crisis die op een dag een pakketje zonder afzender op hun stoep zien liggen. Het blijkt een doos te zijn met daarop een knop. De bezorger, Arligton Steward, die die middag langs komt, laat Norma weten dat als ze de knop indrukt er twee dingen gebeuren: iemand op de wereld die ze niet kent zal sterven én ze ontvangt 1 miljoen dollar, belastingvrij. En dan begint het dilemma. Kun je de last dragen een moord op je geweten te hebben? Valt dat te compenseren met 1 miljoen dollar?

De Twilight Zone aflevering, die overigens in zijn geheel online te bekijken is, eindigt met de vrouw die op de knop drukt en een tweede bezoek van meneer Steward die het stel het geld overhandigt, de doos weer meeneemt en hen verlaat met de woorden: “The button unit will be reprogrammed and offered to someone else, with the same terms and conditions. I can assure you it will be offered to someone whom you don’t know”. Het moge duidelijk zijn dat het stel zich nu realiseert dat zij wel eens de volgende kunnen zijn die sterven.

In The Box gebeurt grotendeels hetzelfde (hier speelt ook de zoon een rol), maar dan zijn we pas een half uur verder en sluit akte 1 af. Aktes 2 en 3 gaan vervolgens over de consequenties van de daad en het “verhaal” achter deze vreemde meneer Steward. Geloof me als ik zeg dat de film goed is. Erg goed. Maar dat moet je zelf ervaren. Ik ga nu wel wat zaken uit de doeken doen en proberen uit te leggen WAAROM The Box zo goed is, maar niet zonder eerst te waarschuwen voor spoilers. Komt ‘ie:

VANAF HIER SPOILERS!
Lees niet verder als je de film nog wilt zien en verrast wilt worden!

Ja? Alles veilig? Mooi, dan kunnen we verder. Wat kunnen we maken van Kelly’s versie van The Box?
In elk geval kunnen we de optie wegstrepen dat Steward een ziek, moordend mannetje is die graag speelt met de gevoelens en gewetens van mensen, een aanname die open blijft na het zien van de Twilight Zone aflevering. In Kelly’s versie is hij niemand minder dan de dood. Het is zo simpel als dat. En al die dozen met knoppen staan voor niets anders dan het einde van de wereld. Denk er eens over na: als iedereen maar op een knop gaat drukken en iemand anders vermoord, enkel om er zelf financieel beter van te worden, dan is het einde van het menselijk ras snel in zicht.

De hel, dat zijn de anderen
Het ligt er, als je er op let, zelfs erg dik bovenop. De film zit namelijk vol met verwijzingen naar dit scenario. Belangrijk is Jean-Paul Sartre, de Franse schrijver die in 1944 het existentialistische toneelstuk No Exit schreef. Hierin stelt hij: ‘L’enfer, c’est les autres’, ofwel ‘De hel, dat zijn de anderen’. In dit toneelstuk zien we drie mensen die voor altijd opgesloten zitten in een kamer (de hel), met enkel een gesloten deur. Stuk voor stuk martelen ze elkaar door het ophalen van pijnlijke herinneringen, zonden en wensen. The Box verwijst hier een aantal keer naar: De vrouw van het stel, onderwijzeres Norma, behandelt No Exit tijdens een college, samen met haar man Arthur bezoeken ze het toneelstuk en later staat op hun beslagen autoruit geschreven: ‘no exit’. De hel, dat zijn de anderen. Maar wie zijn dan de anderen? En wat heeft meneer Steward/de dood ermee te maken? Alles.

Arlington Steward was namelijk een oud-collega van Arthur bij NASA. Hij werd ooit door de bliksem getroffen (hij mist zijn kaak, een pretty creepy beeld, zoals je hierboven kunt zien) en kan sindsdien communiceren met “hen die de bliksem beheren”. De ‘anderen’ in de film zijn dan ook de mensen om Norma en Arthur heen, die zich ineens vreemd gedragen. Ze krijgen bloedneuzen en zielloze uitdrukkingen. Het zijn de “employers” van meneer Steward, zoals hij ze noemt. Sja, wat we hier van moeten maken, ik weet het niet. Misschien kunnen we stellen dat het buitenaardse wezens zijn die via meneer Steward de mensen controleren. De doos met de knop is een test om te kijken hoe ver de mens gaat.

Ah, daar zijn de portals weer!
Net als in Donnie Darko hebben we ook in The Box weer te maken met het fenomeen reizen in ruimte en tijd middels ‘portals’. Het lijkt een fascinatie van Richard Kelly te zijn. Op een gegeven moment in de film -de doodenge scène in de bibliotheek- zien we Arthur geconfronteerd worden met drie portalen, gevisualiseerd als drie eh…zwevende deuren van water. Slechts één leidt naar verlossing. Eerdere hints in de film leerden hem dat nummer twee om wat voor vage redenen de juiste keuze was, dus hij gaat voor portal nummer twee en stapt in het water. Het volgende moment zien we Arthur boven zijn vrouw hangen in hun slaapkamer. Hij letterlijk in het water. Een paar seconden later valt hij naar beneden, samen met de duizenden liters water. De vraag is nu: was het de juiste keuze of niet?

Het kan niet anders dan dat dit een religieuze betekenis heeft. Arthur is gedoopt en heeft een glimp van het hiernamaals gezien. En de dame die hem de portalen liet zien laat er ook geen onduidelijkheid over bestaan. Als dit geen referentie is naar Da Vinci’s Laatste Avondmaal…

Ter vergelijking: (zie de drie ramen op de achtergrond)

We zijn gedoemd, of niet?
Het valt niet te ontkennen dat Kelly het idee van Button, Button heeft aangegrepen om het verhaal te vertellen van de gedoemde mensheid. We zijn ten prooi gevallen aan hebberigheid en moord (door op de knop te drukken) en er is geen uitweg meer (no exit). De hel, dat zijn de anderen. Kelly waarschuwt, wat nog eens wordt benadrukt tegen het einde als Steward Sartre weer citeert:  “Er zijn twee manieren om de kamer te betreden: vrij en niet vrij. De keuze is aan ons”.

Is de theorie dat geld de bron van al het kwaad is, dan de enige conclusie die we uit The Box kunnen trekken? Wat dacht je van de theorie dat de vrouw het grootste kwaad is op deze aarde? Tenslotte was het Norma, een vrouw, die op de knop drukte en daarmee uit hebberigheid een moord verantwoordde. En was het niet de vader die zijn zoontje Walter redt door zijn vrouw dood te schieten en zijn zoon te behoeden de rest van zijn leven in stilte en duisternis te leven? Juist. Walter leest in de film ook een comic, getiteld ‘The Teleporting Man’; papa wordt ook geteleporteerd en redt zijn zoon. Een superheld!

Het is echter aannemelijker dat Kelly de aard van de mens wil blootleggen. Hij wil kijken of de mens echt zo rot is als dit doemscenario vertelt. Waarom wordt er bijvoorbeeld veel aandacht besteed aan de misvormde voet van Norma, dat een resultaat is van een foutje met een röntgenapparaat? Een antwoord lijkt te liggen in de HREM, de handleiding die Arthur in zijn handen krijgt ergens halverwege de film. HREM staat voor ‘Human Resource Exploitation Manual’ en het boekje toont de werking van de doos, de employers, de tests en de portalen. In de wetenschap staat HREM voor ‘High Resolution Electron Microscopy’ wat inhoudt dat de techniek gebruikt kan worden om via hogere resolutie röntgenstraling een verfijning van een model te verkrijgen. In deze context kun je zeggen dat het experiment met de doos de absolute kern van de mens bloot wil leggen. Door de mens heen kijken om te testen wat hij zal doen als er een doos met een knop voor hem staat.

Enfin. Zo zit de film vol met aanwijzingen, links, suggesties en knipoogjes. En wat betekent dit schilderij bijvoorbeeld? Van wie is het? Wat wordt er afgebeeld?

Ach, en zo is alles ook weer te ontnuchteren en te verklaren door het citaat van Arthur C. Clarke dat in de film opgelezen wordt: “Any sufficiently advanced technology is indistinguishable from magic”. Niet te onderscheiden van pure magie dus. Sja.

Ga de film zien. Echt. Al is het alleen maar om het prachtige production design: de film speelt zich af in 1976 en dat is tot in de puntjes verzorgd. Hulde! En dan heb ik het nog niet eens gehad over de soundtrack. Die is geschreven door Win Butler, Regine Chassagne en Owen Pallet, drie leden van de Canadese band The Arcade Fire.  Een prachtige score die af en toe het niveau van The Shining soundtrack evenaart. Brrr, eng en schitterend tegelijk! En over The Shining gesproken: de sfeer uit die film komt erg dichtbij in The Box. Stanley Kubrick moet een grote inspiratiebron zijn geweest. Net als Alfred Hitchcock en David Lynch. Aan dat rijtje kan wat mij betreft nu definitief ook Richard Kelly worden toegevoegd.

The Box verschijnt als het goed is op 4 februari 2010 in de bioscoop hier in Nederland, maar dat is nog maar afwachten. Kijk ook even op de website van The Box, die net zo intrigerend is als de film. En meer antwoorden vind je wellicht ook op de bijbehorende site www.youaretheexperiment.com. Overigens heb ik veel gehad aan de interpretaties van Nelson Carvajal op zijn blog en het discussieforum op IMDB.