Bowie’s Lazarus: boek, film en toneelstuk

Het bulkt van het Bowienieuws de afgelopen maanden en dat zal nog wel even zo blijven, met de kersverse single Blackstar, het nieuwe album ★ (Blackstar), dat 8 januari verschijnt, de ‘David Bowie Is’ expositie die 11 december opent in het Groninger Museum en natuurlijk  het toneelstuk ‘Lazarus’, waar Bowie zeer nauw bij betrokken is en vier nieuwe nummers voor schreef.

Mede Bowie-fanaticus Chiel Roovers, met wie ik ook naar de ★ releaseparty ga in Berlijn, reisde eind november voor een aantal dagen af naar New York om daar de previews/try-outs van Lazarus te bekijken. Sterker, hij zag de derde en vierde voorstelling, op 20 en 21 november. Zijn verslag. Let op: niet lezen als je verrast wilt worden!

Lazarus
‘Lazarus’ is een toneelstuk geregisseerd door Ivo van Hove en scenografisch geënsceneerd door Jan Versweyveld, beiden al sinds jaar en dag levens- en werkpartners, en onder meer sinds 2001 verbonden aan Toneelgroep Amsterdam. Het verhaal ‘Lazarus’ is op ideeën van Bowie gebaseerd en is op diens verzoek en met diens input geschreven door de Ierse toneelschrijver Enda Walsh. In het stuk worden 19 nummers van Bowie gespeeld, waarvan vier gloednieuw: ‘Lazarus’, ‘No Plan’, ‘Killing a Little Time’ en ‘When I Met You’. De nummers zijn vooral qua sfeer of thematiek gekozen. Het verhaal speelt in 2015 en is een vervolg op de roman van de Amerikaan Walter Tevis ‘The Man Who Fell to Earth’ uit 1963.

Het boek
In het boek landt in 1985 een alien, die eruit ziet als mens, op aarde. Zijn volk bestaat nog maar uit 300 man en alle grondstoffen op hun planeet zijn op. Thomas Jerome Newton is gekozen om met de laatste brandstof die ze hebben met een éénmansshuttle naar aarde te reizen. Hij heeft zijn vrouw Mary-Lou en kinderen achtergelaten en heeft de taak om een ruimteveer te bouwen om zijn andere soortgenoten op te halen. Zij willen voortaan op aarde verder leven, samen met de mensen.

Newton lijkt aanvankelijk te slagen. Hij heeft veel kennis die mensen niet hebben en hij bouwt al snel een miljoenenimperium op met allerlei chemische uitvindingen, die hij als nieuwe producten op de markt zet. Met het verdiende geld begint hij aan de bouw van het ruimteschip, zoals hij tegen de mensen zegt, “omdat hij een avonturier is”. Hij woont tijdens de bouw in een riant huis aan een meer, waar hij een huishoudster heeft, Betty Jo, die eigenlijk best op hem valt, maar hij houdt afstand.

In die omgeving raakt hij na verloop van tijd verstrikt in een isolement, raakt aan de drank en twijfelt of hij zijn volk wel op moet willen halen. De mensheid valt hem tegen, hij kan het eigenlijk niet opbrengen om zijn volk aan de mensen bloot te stellen. Dan wordt hij in 1988 opgepakt omdat men hem doorheeft. FBI, CIA, iedereen bemoeit zich ermee, ze onderwerpen Newton twee maanden aan allerlei testen, maar besluiten ‘m uiteindelijk vrij te laten, omdat de president herkozen wil worden en er een Republikeinse lobby is om Newton, economisch interessant als hij is, vrij te willen hebben. Newton moet nog een laatste test ondergaan: een ogentest. En ondanks zijn verweer wordt deze uitgevoerd. Het maakt hem blind. Eenmaal buiten, voor de televisiecamera’s, verkondigt hij af te zien van de bouw van het ruimteschip. Zijn eigen volk, dat het TV-signaal ook kan ontvangen, deelt hij hiermee mee dat hij hun doodvonnis, ook voor zijn vrouw en zijn kinderen, feitelijk getekend heeft.

Het boek eindigt in 1990, als Newton in New York woont met een andere huishoudelijke hulp die hem nu ook verzorgt. Hij wordt door een van zijn eerste medewerkers, Bryce, zijn enige vriend, opgezocht in zijn vaste café. Het gesprek verloopt stroef. Cynisch soms. Bryce vertelt dat hij nu samen is met Betty Jo en hebben besloten te verhuizen naar een eiland. Newton geeft hem op zijn verzoek geld. En huilt. En rilt als een bang vogeltje. En dan eindigt het boek.

De film
In 1976 verfilmt de Engelse cultregisseur Nicolas Roeg het boek. Hij zag in 1975 de BBC-documentaire ‘Cracked Actor’, waarin Bowie, zwaar aan de cocaïne, een week wordt gevolgd tijdens zijn tour door de VS. Onmiddellijk herkent hij Newton in Bowie. Roeg zegt hem dat ‘ie alleen maar zichzelf hoeft te zijn. Het wordt Bowie’s meest geroemde filmrol.

David Bowie wil eigenlijk ook de filmmuziek schrijven, maar hij is zo zwaar aan de dope dat hem dat niet tijdig lukt. Daar baalt hij enorm van en enkele instrumentale, op bands als Kraftwerk geïnspireerde nummers die hij al wel geschreven had komen een jaar later terug op zijn gevierde Berlijn-platen Low en ‘Heroes’.

De film volgt het boek vrijwel volledig. Enige grote verschil is dat de Newton in de film wèl een verhouding heeft met Betty Jo, die trouwens in de film ook veel knapper is dan in het boek beschreven.

Het toneelstuk
In het toneelstuk blijkt Newton, overigens niet meer blind, anno 2015 nog steeds in een appartement in New York te wonen, waar hij schijnbaar de huishoudsters rap verslijt omdat hij, gekweld door angsten, heimwee en verdriet, continu dronken is, en maar niet lijkt te kunnen sterven. Het stuk duurt twee uur en brengt ons enkel nieuwe karakters, er is verder geen link meer met het boek van Walter Tevis.

Het toneel toont de slaapkamer van Newton. Aan de linkerkant een deuropening en een bed tegen de muur. Aan de rechterkant ook een deuropening, een koelkast en een platenspeler op de grond, met wat albums en singles van Bowie erachter tegen de muur. Aan de achterkant in het midden een groot projectiescherm, van waarachter ook spelers het podium op kunnen komen. Links en rechts van het scherm een glazen wand, waarachter een band klaar staat: drum, bas, gitaren, keyboards, sax en trombone.

We zien Newton op het podium liggen. We horen hard geluid, beelden op het scherm, flitsen. Newton springt op, verwilderd. Energie. Dan rust.
Newton zingt het eerste nieuwe Bowie-nummer ‘Lazarus’. Ingetogen. Tekstregel “I’m in heaven”. Maar hij is niet dood.
We horen Ricky Nelson op de achtergrond ‘Hello Mary-Lou’ zingen. We zien de relatieproblemen van Elly, sinds twee dagen zijn nieuwe huishoudster, met haar man Zach. We zien dat Elly valt voor Newton, dat ze poogt om de plaats van Mary-Lou in te nemen door haar kleren te dragen.

Newton zingt het rauwe ‘It’s No Game (part 1)’. Het nummer laat zijn woede zien, en zijn angsten als in een delirium. Een Japanse zangeres zingt het Japanse deel, samen met twee Japanse achtergrondzangeressen. Het tekent de staat waar Newton in is dat hij dit soort waanbeelden heeft.
En dan zien we een jong meisje. Ze lijkt te komen aangevlogen.
Het meisje zingt ‘This Is Not America’. Het lied tekent de verbazing en de vertwijfeling van het meisje. Ze weet niet wie of wat ze is en wat ze doet in de kamer van Newton.
We zien een oude vriend van Newton, Michael, die Newton poogt weer bij zijn positieven te brengen.
Michael zingt de 1995-mellow-drum’n’ bass-versie van ‘The Man Who Sold The World’. Het lied laat het verdriet, de melancholie van Michael over het wegkwijnen van Newton, die ooit zo’n stevige gevierde zakenman was, zien.
We zien het jonge meisje weer. Ze wordt door drie andere oudere meisjes uitgelegd dat ze een soort van engel is, dat ze op een grensvlak tussen dood en het hiernamaals leeft. Ze moet hoop brengen bij een levende, dan kan ze voorgoed rust vinden. En voor haar is Newton uitgekozen.
Het meisje zingt een tweede nieuwe Bowie-nummer. Het geeft weer hoe ze zich langzaam bewust wordt van haar rol. Het geeft haar kracht.
We zien een nieuw figuur, Valentine. Een duivelse man, die zich bemoeit met alle relaties die ontstaan tussen man en vrouw, en lijkt te streven naar het einde van de liefde.
Valentine zingt ‘Love Is Lost’, alsof hij er persoonlijk voor wil zorgen dat alle liefde, of wellicht alleen alle valse liefdes, eraan gaan.
We zien Elly die verstrikt raakt in het personage Mary-Lou die ze wil zijn om Newton te bekoren.

Elly zingt ‘Changes’. Haar zoektocht naar verandering, maar ook haar verbazing en angst over die verandering.
Newton is geraakt door de komst van het meisje, en door de avances van Elly. Hij denkt veel terug aan Mary-Lou.
Newton zingt in een leeg decor met overal projecties van Berlijn een dramatische en melancholieke ‘Where Are We Now?’. Het toont zijn eigen zwaarmoedige gemoedstoestand.
Newton, het meisje en Elly raken haast verstrikt in elkaar. Newton denkt dat hij het meisje zelf bedacht heeft. Elly dringt maar half tot hem door, hij is met zijn hoofd bij Mary-Lou en bij het meisje.
Newton, Elly en het meisje zingen ‘Absolute Beginners’, het geeft aan hoe ze alle drie de draad kwijt zijn.
Valentine doodt Michael. Hij wil in de buurt van Newton komen, hij is geïnteresseerd geraakt in deze donkere figuur.
Valentine zingt ‘Dirty Boys’. Het zet hem neer als een meedogenloze moordenaar.
Newton is razend, voelt zich gek worden van alle gedachten en stormt over het podium.
Newton zingt het derde nieuwe Bowie-nummer. Een knaller. Groots. Ritmisch. Wat een kracht!

Het meisje wordt door de andere engelen vertelt dat ze in het echte leven gedood is, maar achtergelaten door haar moordenaar. Ze praat met haar op het scherm geprojecteerde moordenaar. Het meisje weet door dit gesprek wat haar te doen staat. Ze moet Newton hoop geven, om zelf rust te vinden. Ze tekent een raket op het raam en stelt Newton voor een raket te bouwen. Ze plakt met schilderstape een raket op de grond.
Het meisje zingt ‘Life on Mars?’. Haast een kinderliedje, met een liefdevolle en ook naïeve mooie toon. Maar ook met de kracht die ze gevonden heeft om Newton te willen helpen.
We zien Valentine in een café-achtige ambiance, die door allerlei projecties wordt gecreëerd, over Newton praten met een man, Ben. Al gauw gaat het gesprek echter over de nieuwe liefde van Ben, Maemi.
Ben en Maemi zingen ‘All The Young Dudes’. Het is een blij lied over feesten, liefde, jonge mensen.
Valentine transformeert weer in de killer. Tijdens een heftige monoloog waarin Valentine Ben neerzet als een leugenachtig en onecht figuur horen we op de achtergrond een loop van het originele instrumentale deel van ‘Sound and Vision’.
Valentine zingt wat regels mee met de originele muziek en doodt Ben.

Valentine loopt binnen bij Newton. Die moet niets van hem hebben, maar heeft ook de kracht niet hem buiten te werken. Hij herkent hem als degene die Michael vermoordt heeft. Valentine zet op de platenspeler het nummer ‘Ashes to Ashes’ op van de plaat Scary Monsters.
Na een aantal regels zingt Valentine ‘Ashes to Ashes’ mee, de band valt in en ook Newton zingt mee en zonder het originele nummer nog te horen wordt het nummer als duet uitgespeeld. Het is een nummer over het vergankelijke. Over het onvermijdelijke ook.
We zien Elly, die beseft dat ze ver is gegaan, te ver misschien, in haar pogingen om uit haar huwelijkse sleur te breken.
Elly zingt ‘Always Crashing in the Same Car’. Het is een nummer over haar mislukte pogingen om haar leven te veranderen, en toch ook over haar verzoening met haar leven.
Valentine komt terug op en voelt zich zichtbaar sterk naast de zwakke Newton.
Valentine zingt ‘Valentine’s Day’. Het lijkt een zoet liedje, maar het is cynisch bedoeld. Wat heet cynisch, het cynisme druipt er van af. Hij gaat voor zijn moment van ultieme glorie!
Newton en het meisje zijn samen op het podium en zijn gelukkig. De raket is af en er gloort hoop in het hoofd van Newton.
Newton en het meisje zingen het vierde nieuwe Bowie-nummer. Het is een nummer over vriendschap, over blijdschap, over hoop. “When I met you” is een regel die steeds terugkomt. Een ultiem musical-nummer.
Valentine fluistert Newton in dat hij het meisje moet vermoorden om haar de rust te geven. Newton deinst ervoor terug, maar laat zich overtuigen dat het nodig is. Het meisje ligt op de plaats van de getapete raket en met hulp van Valentine steekt hij haar neer. Een plas witte melk ontstaat onder haar.
Newton is in tranen. Heeft hij het goed gedaan? Hij smeekt haar nog één keer wakker te worden. En dat gebeurt.
Newton en het meisje zingen samen ‘Heroes’. Ze zingen het blij, ondeugend, een beetje verlegen haast naar elkaar, en vol energie. Het ultieme Bowie-nummer over hoop.
Het meisje verdwijnt en Newton blijft alleen achter en ligt op de grond op de plek waar het meisje net lag, binnen de contouren van de op de grond getapete raket. Op het videoscherm zien we Newton van boven gefilmd en een projectie laat eenvoudige vuurstrepen onder de raket zien. Newton is verlost.
Doek.